Piše: Fedor Tot (The Calvert Journal)
Preveo: Marko Stamenković
U zemlji koja ima samo 600.000 stanovnika, crnogorska filmska industrija je, u najmanju ruku, skromne veličine. Međutim, debitantski igrani film Dušana Kasalice, Elegija lovora, sugeriše da, kada su pravi resursi na raspolaganju, tamo postoji mala, ali fokusirana generacija filmskih stvaralaca koji se ne plaše da se bave teškim, složenim i savremenim temama sa lakoćom dodira i lirskim raspoloženjem.
Premijerno prikazan na Sarajevo Film Festivalu 15. avgusta 2021. godine, Elegija lovora kombinuje balkanske bajke, postsocijalističku malaksalost i brutalističku arhitekturu hotela. Krševite, nepristupačne planine Crne Gore nadvijaju se poput duha nad glavnim protagonistom Filipom (Frano Lasić). On je univerzitetski profesor i predaje modernu jugoslovensku istoriju nezainteresovanim studentima, a njegov se brak raspada tokom odmora u jednom morskom ljetovalištu. Izgubljen, vraća se u svoju praznu porodičnu kuću ispod planine Durmitor, duboko u unutrašnjosti zemlje blizu bosanske granice.
Ovdje film postaje sve nadrealniji: Filipova najdublja sjećanja i strepnje počinju da se raspliću, dovođenjem u vezu sa motivima iz hrvatske bajke “Šuma Striborova”, poznate mnogima koji su odrasli u bivšoj Jugoslaviji. Ime Stribor je adaptacija imena Stribog, staroslovenskog boga vjetra. Bajka, koju je 1916. godine objavila Ivana Brlić-Mažuranić, govori o jednom krotkom čovjeku kojeg, dok siječe drva za ogrijev u šumi, zavodi zmija koja se pojavljuje u obličju mlade žene. U nastavku priče ona truje Striborov odnos sa majkom i selom. Ali Kasaličin film je mnogo bliži jednom introspektivnom putovanju nego ljubavnoj priči. Režisera je legenda privukla zahvaljujući njenom blagom liku koga je lako zavesti — slično kao i sâmog Filipa — koji gubi svoj identitet u šumi. Daleko je od mnogih bajki koje se bave moćnim herojima i zlonamjernim zlikovcima.
„U početku sam bio fasciniran ovim jezikom koji koristimo u javnom životu, politici i kulturi“, kaže Kasalica. „Ljudi se fokusiraju na to kako se predstavljaju i govore svoje monologe i na taj način komuniciraju. Svi radimo ovo. I iz ovoga proističe individualizam koji nije dobar […] Tako da sam iz ovoga započeo sa čovjekom koji je profesor jugoslovenske istorije. On je dio generacije koja je gradila Jugoslaviju i tiho je posmatrala kako se raspada.” Dio ironije je, naravno, to što Filip inače ima sve što mu je materijalno potrebno u postkomunističkoj Crnoj Gori: fin životni stil srednje klase, stabilan posao, (naizgled) idiličan brak. Pa ipak, kada sve počne da se urušava, on nije u stanju da pronađe emocionalne načine kojima bi odgovorio na to.
Tokom boravka u spa hotelu, svojevrsnoj brutalističkoj konstrukciji koja se pojavila širom jadranske obale u Titovo doba, film prikazuje Filipa kako provodi vrijeme sa drugim ljudima srednje klase iz bivše Jugoslavije, dok se njegov svijet obavija bezvazdušnim mjehurom Jugo-popa, masaža i rasprava o prostati. Po povratku na fakultet, jedan student mu se žali riječima: „Ne mogu ništa da naučim od Vas“. Za Kasalicu, to je onaj „glas koji mladi upućuju starijima, koji govori da su nas stari prepustili svijetu haosa u kome sada živimo 30 godina”.
Ali Elegija lovora nije ljuta politička polemika oko generacijske podjele u bivšoj Jugoslaviji: „Taj hotel sam namjerno uzeo kao mjesto koje je izolovano i deplasirano, jer više ne komunicira sa današnjim javnim prostorom“, kaže Kasalica. Danas je hotel, kaže on, preinačen u „manifestaciju turbo-folk kapitalizma“. Reditelj je, izgleda, veoma zainteresovan za seciranje načina kojim ova arhitektura, a i geografija same Crne Gore — njena uska obala, na kojoj se zasniva većina turizma i poslova u zemlji, odakle pogled puca pravo u planine i neke od najkrševitijih teritorija u Evropi — oblikuje psihogeografiju njenih stanovnika. Dok se prvi dio filma poigrava idejama izolacije, arhitekture i buržoaskog načina života – temama koje nisu previše udaljene od sadržaja mnogih evropskih umjetničkih filmova – drugi nas vodi na strmoglavo putovanje u nešto mnogo nadrealnije, fantastičnije i psihološkije, duboko u Nacionalni park Durmitor — kao da sezanjem duboko u šumu želi da pronađe nešto u kolektivnom nesvjesnom.
Šuma Striborova, kao i većina bajki, ima jednostavan, jasan završetak, sa zlom koje biva prognano i protagonistom koji ostaje da živi srećno do kraja života. Kasalica se, umjesto toga, u ovoj bajci bavi osjećanjem anksioznosti, straha i potrebe da se bude voljen, uzimajući njenu polaznu tačku (izgubljenog čovjeka koji naiđe na zlonamernog duha) i pretvarajući je u seciranje lebdećeg osjećaja sebe. Time preobraća film iz antonionijevske realističke studije o jednom očigledno nedefinisanom buržoaskom pojedincu u nešto daleko naglašenije i razrađenije.
Postoji suptilna razlika između dva dijela u načinu na koji je film osvijetljen i kako je snimljen. Sve vrijeme, kamera je statična, a pomjera se samo kada prati likove u pokretu ili kada je neophodan postepeni zum. A osjećaj koji izazivaju snimci spa hotela je klaustrofobičan, sterilan, beton se diže oko likova i zatvara ih. Za razliku od toga, Durmitorska šuma kao da diše oko njih, kao da ispušta vazduh.
Snimanje duboko u planinskom nacionalnom parku nailazilo je na brojne izazove – trebalo je uskladiti glumce, kameru, osvjetljenje i koze jedne s drugima. „U planinama sunčeva svjetlost nije uravnotežena; bilo je teško uspostaviti kontinuitet. Na Durmitoru možete imati četiri godišnja doba u jednom te istom danu. Morali smo da budemo hitri i spremni, da reagujemo na sve promjene koje su se dešavale. Onog trenutka kada sunčeva svetlost nestane [u šumi], dobijate drugačiju atmosferu“, kaže Kasalica. Ovdje se malobrojnost ekipe filma ukazala kao blagodat, jer je to omogućavalo brze pripreme kad god je to bilo potrebno. Postoji jedan spektakularan snimak, gdje vidimo liniju drveta prošaranu sunčevom svetlošću u prvom planu, i likove, kao tačke na ekranu, kako se protežu po dnu doline u pozadini u sjenci — snimak toliko odvažan da sam bio uvjeren u to da je digitalno prerađen. Ali, avaj, sve je to bilo u kameri, dočarano pažljivim obraćanjem pažnje na putanju sunca, iz dana u dan na planinama, čekanjem pravog trenutka i pripremljenošću za to kada dođe vrijeme.
Malobrojna ekipa se takođe pokazala kao prednost za realizaciju filma uopšte. Crnogorska filmska industrija je još uvijek mala i veoma mlada: Filmski centar Crne Gore osnovan je tek 2017. godine, sa zadatkom da promoviše i finansira novu crnogorsku filmsku scenu. U vrijeme Jugoslavije, glavni grad svake republike dobio je filmski produkcijski studio — Ljubljana, Zagreb, Beograd, Sarajevo, Podgorica (tada Titograd) i Skoplje, a kasnije Novi Sad i Priština — ali u manjim republikama ovi studiji su se fokusirali gotovo isključivo na dokumentarne filmove. Dok se na prvi pogled čini da većina balkanskih filmova danas ima mnoštvo partnera za finansiranje, veliki dio sredstava za Elegiju lovora došao je iz Filmskih centara Crne Gore i Srbije, čemu je doprinijelo i prisustvo filma u ranoj fazi na Berlinaleovom trening programu Script Station, a zatim na Cinelinku u Sarajevu. Za Kasalicu je ključno bilo to da izvori finansiranja budu minimalni: „Bilo je važno da smo izbjegli previše komplikovan proces finansiranja za film, tako da nismo uključili previše finansijera ili partnera za finansiranje. To usporava stvari i mnogo toga gubite radeći to, ali s druge strane dobijate više slobode da eksperimentišete. Za mene, to je ono što je važno za moj prvi film”.
Kasalica je u određenoj mjeri ponosan na crnogorsku filmsku scenu u usponu, a kao imena na koja treba obratiti pažnju navodi Ivana Salatića, čiji je film Ti imaš noć premijerno prikazan u Veneciji 2018. godine, i Ivana Bakrača, čiji je debitantski igrani film, Poslije zime, premijerno prikazan u Karlovim Varima avgusta 2021. „Logično, mi smo mala filmska industrija. Trebalo nam je dosta vremena da pronađemo našu bioskopsku industriju, što se tiče finansiranja, baš kao i pitanja: šta je crnogorsko filmsko stvaralaštvo? Ali imamo generaciju mladih filmskih stvaralaca koji se sada pojavljuju i imaju svoje filmove na brojnim filmskim festivalima. Svi smo različiti. Donosimo drugačiji glas u kinematografiju ovog regiona. Mislim da još uvijek ne možemo da kažemo da smo neka vrsta filmskog talasa – nemamo specifičnu poziciju na tržištu kao u slučajevima Rumunije ili Grčke”.
Pa ipak, Elegija lovora, svojom dubinom lirske slike i postmodernim miješanjem bajke, drame i geografije, sugeriše da crnogorska filmska scena odrasta brzo.
Elegija lovora se od 17. februara nalazi na repertoaru Cineplexx-a u Podgorici