Izvor: Facebook
Prvi slučajevi bolesti zabilježeni su u maju u gradu Buhari, u Centralnoj Aziji. Odatle se talas epidemije polako širio i na istok i na zapad. Početkom novembra, bolest je stigla u Sankt Petersburg. Od tog trenutka širenje epidemije je bilo munjevito, za manje od četiri mjeseca, bolest se proširila na cijelu Sjevernu hemisferu, a zatim i na Južnu. Bila je godina 1889. a epidemija je ostala poznata kao Ruski ili Azijski grip. Bila je to prva pandemija koja je iskoristila moderna saobraćajna sredstva da bi se brzo proširila na sve kontinente. Evropske države, uključujući Rusko Carstvo, imale su u tom trenutku preko 200 000 kilometara željezničkih pruga, a put parobrodom od Evrope do Sjeverne Amerike trajao je oko nedjelju dana (1).
Njemačka mapa koja prikazuje širenje pandemije influence 1889/90.
Broj oboljelih u zahvaćenim gradovima brzo se povećavao i vrhunac smrtnih ishoda je u prosjeku bilježen pet sedmica nakon prvog registrovanog slučaja. Najveći broj smrtnih ishoda u Sankt Petersburgu zabilježen je 1. decembra 1889. a sredinom decembra u Madridu je umiralo oko 300 ljudi dnevno. U SAD vrhunac smrtnosti je dostignut 12. januara 1890. Pandemija je harala u više talasa, uglavnom u zimskim mjesecima i definitivno se završila 1895. Procjenjuje se da je ovaj grip odnio oko milion života širom svijeta, u vrijeme kad je čovječanstvo brojilo manje od milijardu i po ljudi.
Veoma je teško nedvosmisleno utvrditi koji infektivni agens je uzrokovao neku istorijsku pandemiju. Za pandemiju Španskog gripa iz 1918/19, to je postignuto ogromnim naporima naučnika, koji su u tkivima žrtava bolesti na Aljasci, čija su tijela ostala očuvana u permafrostu, ne samo dokazali prisustvo virusa influence tipa A, podtip H1N1, već su uspjeli taj virus i da „ožive“ u laboratoriji (2). Što se tiče epidemije iz 1889/90, takvi uzorci još uvijek nisu pronađeni i zasad postoje samo posredni dokazi o tome koji je virus bio uzročnik.
Od ovih posrednih dokaza, najvažniji su serološki i epidemiološki dokazi, ali od značaja su i klinički i genetički. Serološko ispitivanje sprovedeno u Holandiji tokom pandemije Azijskog gripa 1956/57. godine, pokazalo je da je 70 odsto davalaca krvi starijih od 68 godina imalo antitijela na virus gripa tipa A, podtip H3N2, dok je to bio slučaj samo sa 10 odsto mlađih osoba. Na ovaj način se može utvrditi približno vrijeme kada je taj tip virusa procirkulisao kroz ljudsku populaciju jer antitijela u krvi mogu imati samo osobe koje su tom virusu bile izložene, tj. koje su bile žive u vrijeme kada je taj tip virusa izazvao epidemiju. Upravo ovaj tip influenca virusa (H3N2) se ponovo pojavio deceniju nakon navedenog istraživanja i bio je odgovoran za pandemiju tzv. Hongkongškog gripa 1968. što je dalo priliku i za epidemiološku studiju. Tada je utvrđeno da je u toku ove pandemije u grupi osoba rođenih prije 1890. oboljelo njih 5,8 odsto, dok je u grupi rođenih nakon 1895. oboljelo 15 odsto. To takođe svjedoči o tome da je prethodno izlaganje istom podtipu virusa gripa, starijima dalo izvjestan stepen imuniteta u poređenju sa mlađima.
U svakom slučaju, infekcija je od početka označena kao influenca, odnosno grip, mada je već u to vrijeme primjećeno da određene kliničke karakteristike odstupaju od uobičajenih za tu bolest, prije svega raspodjela smrtnosti po uzrasnim grupama. U pandemiji Ruskog gripa umirale su najviše starije osobe, dok su mala djeca bila pošteđena, što inače nije uobičajeno kod pandemija i epidemija sezonskog gripa gdje je smrtnost najveća kod mlađih od dvije i starijih od 70 godina.
U ovo vrijeme začetaka moderne medicine, kada su laboratorijske metode dijagnostike bile u povoju, a virusi još nisu bili otkriveni, ljekari su bili izvrsni kliničari i u dijagnostičkom procesu su se isključivo oslanjali na anamnezu i nalaze kliničkog pregleda. Tako su mnogi doktori uočili da izvjesne kliničke osobine epidemije influence iz 1889/90. odstupaju od uobičajenih za ovu bolest.
Originalni upitnik korišten za prikupljanje podataka za Parsonsov izvještaj.
Dva dokumenta iz ovog vremena daju nam posebno detaljne podatke o ovoj influenci, tzv. Parsonsov izvještaj iz Velike Britanije i izvještaj Njemačkog udruženja za internu medicinu. Parsonsov izvještaj na 344 strane predstavlja zbirku kliničkih opservacija niza ljekara koji su liječili oboljele od Ruskog gripa, kako ambulantno, tako i bolnički. Sasvim očekivano, Njemci su imali veoma sistematičan pristup prikupljanju kliničkih podataka o epidemiji gripa iz 1889/90. Udruženje za internu medicinu je na adresu 20 000 ljekara poslalo upitnik koji je sadržao 15 grupa vrlo detaljnih pitanja o simptomima i manifestacijama influence. Oko 6000 doktora se odazvalo pozivu na saradnju i odgovorilo. Krajnji rezultat je bio izvještaj na 189 strana koji je sistematično predstavio opservacije ljekara.
Većina simptoma i kliničkih nalaza koji se navode, odgovaraju opštim simptomima teške infektivne bolesti, poput visoke temperature praćene drhtavicom, malaksalosti, povraćanja, glavobolje, jakih bolova u mišićima i leđima i sl. Navode se i respiratorni simptomi, kao što su bol u grlu, zapušen nos i suvi kašalj, ali i gastrointestinalni, npr. bol u trbuhu i dijareja. Međutim, postoje određene specifičnosti koje odstupaju od uobičajenih manifestacija influence.
To je prije svega gore spomenuta činjenica da su djeca bila pošteđena teških oblika bolesti i da je smrtnost u toj uzrasnoj grupi bila niska, a da su najlošije prolazile gojazne osobe, stari ljudi i hronični bolesnici, naročito dijabetičari i oni sa srčanim oboljenjima. Primjećeno je takođe i da je smrtni ishod bio češći kod muškaraca nego kod žena. Period inkubacije je procijenjen na dva do šest dana, što je duže od inkubacije influence koja iznosi 24 do 48 sati.
Respiratorne komplikacije, naročito upala pluća, bile su glavni uzrok smrti što je kod gripa uobičajeno, ali su gastrointestinalne manifestacije (bolovi u trbuhu, dijareja), kardiovaskularne komplikacije (upala srčanog mišića – miokarditis, upala srčane maramice – perikarditis, kao i tromboze dubokih vena ekstremiteta i pluća) kao i neurološke komplikacije (upala mozga – encefalitis) registrovane češće nego što je to uobičajeno za influencu. Sve u svemu, iz opisa britanskih i njemačkih ljekara može se zaključiti da se radi više o multisistemskom nego o respiratornom oboljenju.
Njemački izvještaj takođe spominje jedan neobičan simptom koji se kod influence ne javlja, a to je gubitak čula ukusa i mirisa u odsustvu zapušenosti nosa. Takođe, u ovim izvještajima se naglašava i činjenica da je oporavak mnogih pacijenata tekao naročito sporo, sa simptomima koji su trajali mjesecima nakon akutne bolesti. Među ovim produženim tegobama ističu se ubrzano zamaranje, glavobolja, nesanica i problemi sa pamćenjem i koncentracijom.
Činjenica da se mnoge od ovih karakteristika bolesti ne uklapaju u klasični opis gripa, dovela je do toga da su još autori Parsonsovog izvještaja razmatrali neku drugu infekciju kao uzrok pandemije iz 1889/90. U to vrijeme je glavni alternativni kandidat bila denga, ali je uz današnja saznanja jasno da ta tropska bolest koju prenose komarci ne može biti uzrok ove pandemije. Sa pojavom bolesti COVID-19, uočeno je da bi se mnogi simptomi Ruskog gripa mogli objasniti upravo koronavirusnom infekcijom.
Osim opasnih i smrtonosnih, novih koronavirusa, SARS-CoV (bolest SARS, 2002. godine), MERS-CoV (bolest MERS, 2013.) i SARS-CoV-2 (bolest COVID-19, 2019. godine), čovječanstvo već vjekovima živi sa četiri humana koronavirusa (HCoV-229E, HCoV-NL63, HCoV-HKU1 i HCoV-OC43) koji su najčešće uzročnici blage do umjerene prehlade, a sasvim rijetko, kod novorođenčadi i veoma starih osoba mogu uzrokovati upalu pluća (3). Ovaj posljednji navedeni virus, HCoV-OC43 je dospio u žižu naučne javnosti kada su prije petnaestak godina naučnici sekvencirali njegov genom. Tada je utvrđeno da je genetski gotovo identičan goveđem (bovinom) koronavirusu BCoV. Ova genetska sličnost se kreće od 93,5% za S (spajk protein) gen pa do 98% za E gen (protein omotača). Ovo ukazuje na to da je u nekom trenutku HCoV-OC43 nakon mutacije, sa goveda prešao na ljude i proširio se svim kontinentima.
Naslovna strana izvještaja o epidemiji influence 1889/90, Njemačkog udruženja za internu medicinu.
Uzimajući u obzir prosječnu stopu mutacije koronavirusa, metodom molekularnog sata je izračunato da su se BCoV i HCoV-OC43 razdvojili negdje oko 1890 (4). Dakle, sasvim je moguće da pandemija Ruskog gripa uopšte nije bila pandemija influence, već epidemija uzrokovana koronavirusom koji je sa goveda prešao na ljude. Dokazi za ovu hipotezu su zasad samo posredni, ali će možda u budućnosti, ako naučnici uspiju da pronađu očuvane ostatke žrtava ove pandemije (kao što je to bio slučaj sa Španskim gripom), njihova tkiva pružiti direktan dokaz koji će razriješiti dilemu da li je ovu epidemiju izazvao humani koronavirus OC43 ili virus gripa tipa A, podtip H3N2. S obzirom da je pandemija tekla u više talasa od 1889. pa sve do 1895. nije isključeno ni da su oba ova virusa bila uključena u različite njene faze (5).
U svakom slučaju, ovo pokazuje ne samo da su se epidemije novih koronavirusa dešavale u prošlosti i da će se dešavati i u budućnosti, već pokazuje i šta možemo da očekujemo u daljem toku aktuelne pandemije COVID-19 uzrokovane virusom SARS-CoV-2. Svi gore navedeni humani koronavirusi (229E, NL63, HKU1 i OC43) su u nekom trenutku evoluirali iz životinjskih koronavirusa, izazvali početnu epidemiju, a zatim se „odomaćili“ odnosno postali trajno endemični. To zapravo znači da su oni stalno prisutni u cirkulaciji respiratornih virusa i da smo im svi od ranog djetinjstva izloženi. Vrhunac sezone humanih koronavirusa je u zimskim mjesecima i studije su pokazale da je oko 10 do 15 odsto svih prehlada uzrokovano upravo njima. S obzirom da mala i predškolska djeca, naročito ako idu u vrtić, imaju u prosjeku 6 do 8 respiratornih infekcija godišnje, to znači da u prosjeku svake godine imaju najmanje jednu prehladu uzrokovanu humanim koronavirusom. Pošto koronavirusi u dječjem uzrastu ne izazivaju teška oboljenja, kroz ovu višestruku izloženost ovim infekcijama, svi mi do odrasle dobi izgradimo prilično jak imunitet na humane koronaviruse pa kad se ponovo inficiramo u kasnijim godinama, ne oboljevamo od teških oblika bolesti.
Gotovo identičan scenario nas očekuje i sa virusom SARS-CoV-2. Sad smo u fazi početnog, pandemijskog širenja ovog virusa u ljudskoj populaciji. Sa pojavom Delta varijante koja je znatno zaraznija od osnovnog soja virusa, čak i sa kompletnom vakcinacijom odrasle ljudske populacije Planete Zemlje, kolektivni imunitet koji bi mogao da omogući iskorijenjivanje COVID-19, ostao bi nedostižan jer već iznosi preko 90%. To znači da ćemo morati da naučimo da živimo s kovidom. SARS-CoV-2 će ući u redovnu cirkulaciju respiratornih virusa i, ako se vratimo normalnom životu, a vratićemo se, svi ćemo više puta u životu preboljeti kovid. Vakcinisani će naravno proći bolje od nevakcinisanih, imaće asimptomatske i blaže, rijetko ozbiljnije oblike bolesti, dok će nevakcinisani podnijeti najveću žrtvu u početnoj epidemiji. Djeca će ga preležati više puta bez značajnijih posljedica (izuzev potencijalno smrtonosnog MIS-C sindroma koji se srećom javlja dosta rijetko, oko 300 slučajeva na milion djece oboljele od kovida) stekavši tako do odrasle dobi dovoljno jak imunitet da ih zaštiti od teške bolesti tokom mlađih i srednjih godina života. U starosti, sa slabljenjem imuniteta, rizik od ozbiljnih oblika bolesti će rasti pa će vjerovatno biti preporučena redovna ili periodična vakcinacija, poput vakcinacije protiv sezonskog gripa (6)(7).
Shematski prikaz širenja pojedinih koronavirusa među životinjskim vrstama i konačno na čovjeka.
Kao što vidimo, pandemije infektivnih bolesti su se događale u istoriji i događaće se i u budućnosti, sve dok čovječanstvo bude postojalo, zbog toga što je evolucija virusa, koja im omogućava da prelaze sa vrste na vrstu, potpuno prirodni proces, a priroda je „laboratorija“ sa praktično beskonačnim resursima. Kako ćemo kao pojedinci i kao društvo proći u pandemiji COVID-19 i kakve će posljedice ona ostaviti, zavisi najviše od toga da li ćemo se prikloniti nauci i racionalnom razmišljanju i prihvatiti vakcinaciju kao najmoćnije oružje u borbi protiv epidemije, ili ćemo pustiti da nas vodi iracionalno i magijsko razmišljanje, dovodeći tako u opasnost i sebe i svoje bližnje.
(1) https://circulatingnow.nlm.nih.gov/2014/08/11/mapping-the-1889-1890-russian-flu/
(2) https://www.cdc.gov/flu/pandemic-resources/reconstruction-1918-virus.html
(3) https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29427907/
(4) https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15650185/
(5) https://sfamjournals.onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1111/1751-7915.13889
(6) http://www.medscape.com/viewarticle/956443
(7) https://ec.europa.eu/research-and-innovation/en/horizon-magazine/qa-why-history-suggests-covid-19-here-stay