Za ᴊᴀᴠɴɪꜱᴇʀᴠɪꜱ.ᴍᴇ priredio Marko Stamenković
Prije šest godina, papa Franjo je osudio „globalizaciju ravnodušnosti“ na Lampeduzi i rekao za kapitalizam da „ovaj sistem ubija“. U trenutku kada Italija kriminalizuje spasavanje ljudi koji se dave u morima, katolička crkva se vraća svojim socio-revolucionarnim korenima: šta Biblija zaista traži od nas? Šta je značilo radikalno „ne“ hrišćanskog proroka kada se suočio sa sistemom rimskog imperijalizma i eksploatacije? Za koga bi se Isus borio danas – a ko bi se borio na njegovoj strani? U južnoj Italiji, na južnom obodu Evropske Unije, gdje su izbjeglice iz Afrike prinuđene da rade kao žeteoci, a mali lokalni farmeri koji su nezaposleni zbog povećanog uvoza žitarica se bore za opstanak, Milo Rau realizovao je NOVO JEVANĐELJE – dokumentarni film koji se bavi životom i smrću vjerovatno najuticajnijeg osnivača religioznog pokreta u istoriji svijeta, ali i pitanjima: Ko su raseljeni ljudi, izopštenici, poniženi u današnjem svjetskom poretku? Šta je ostalo od Isusove poruke spasenja u vremenima globalne eksploatacije?
U decembru 2021. godine, u sali Crnogorske kinoteke u Podgorici, prikazan je film „Novo jevanđelje” u okviru odlično pripremljenog programa Festivala filma o ljudskim pravima UBRZAJ 2021, a u organizaciji Centra za građansko obrazovanje (CGO). I pored malobrojne publike tokom projekcije, ovaj film zaslužuje da mu se posveti mnogo više pažnje nego što to možda, na prvi pogled, izgleda: onima koji nisu imali interesovanja da ga pogledaju, onima koji, iz bilo kog razloga, nisu imali prilike da ga vide ili jednostavno nisu bili blagovremeno informisani o njegovoj premijeri na ovim prostorima. Zašto je ovaj film upadljivo drugačiji u odnosu na neke druge iz novije produkcije? Iz nekoliko dobrih razloga.
Prvo, zato što se ne radi samo o filmskoj, nego o kompleksnijoj, interdisciplinarnoj produkciji koja se sastojala od javne kampanje, kao i niza javnih događaja i performansa tokom 2019. godine, a zatim i dotičnog filma, premijerno prikazanog 2020. godine na Filmskom festivalu u Veneciji. Snimljen je u južnoj Italiji, čija je geostrateška pozicija u odnosu na okolne kontinente (posebno afrički) ovdje od ključne važnosti: na južnom obodu Evropske Unije, upravo su ovdje – pored „konkurentskih” teritorija Malte i Grčke u blizini – mnogobrojne izbjeglice iz Afrike, vođene nadom u srećniji i dostojanstveniji život u takozvanim evropskim demokratijama, prinuđene da rade kao žeteoci na poljima paradajza. Situacija nije bolja ni lokalnim malim zemljoradnicima od kojih mnogi ostaju bez ikakvog posla zbog povećanog uvoza žitarica. Jedino što im preostaje je borba za opstanak. I za očuvanje ljudskog dostojanstva!
Jedan od njih, i protagonista filma, je Ivan Sanje (Yvan Sagnet), rođen 1985. godine u Kamerunu. On nije glumac. On je aktivista koji je, sticajem okolnosti, emigrirao iz domovine – srećom, to se nije desilo preplivavanjem Mediterana u barci, kao što je to obično slučaj, ali i posljednja mogućnost za migrante iz mnogih afričkih zemalja. Odmalena fasciniran fudbalom, upoznao se sa Italijom preko televizijskog ekrana upravo zahvaljujući Svjetskom prvenstvu 1990. godine, kada je Kamerun postao prvi afrički tim koji je stigao do četvrtfinala ovog takmičenja. Stoga Ivan uči italijanski i sa studijskom dozvolom, 2007. godine, upisuje Univerzitet u Torinu jer želi da postane inžinjer. To je značilo da konačno može uživo da upozna italijanski fudbal koji je volio kao dijete. Početkom ljeta 2011. godine uvidjeo je da novac koji dobija od studentske stipendije nije dovoljan za život u Torinu. Na savjet nekih prijatelja, koji mu kažu da na jugu zemlje, gdje je potrebna radna snaga, može ići da radi kao berač paradajza, Sanje odlazi tamo. I kratko je radio na farmi paradajza u južnoj Italiji, sve dok se nije pobunio protiv sistema eksploatacije i tamo predvodio prvi štrajk poljoprivrednika. Nije ni čudo: dnevno je zarađivao 14 eura, od kojih je deset morao da preda gangmasteru, odnosno kaporaleu, za transport i vodu. Kaporale je termin za kriminalne regrute koji kontrolišu i iskorišćavaju radnike. Nakon 14-časovnog radnog dana pod žarkim suncem, pa čak i premlaćivanja, Sanje je kući odnosio samo četiri eura. Ponižavajuću situaciju u kojoj stotine hiljada sezonskih poljoprivrednika iz Afrike i istočne Evrope rade na poljima Italije prepoznao je kao robovlasništvo, ali u savremenom šlafroku. Bez rada ovih modernih robova u Italiji ne bi bilo radne snage za berbu paradajza, pomorandže ili maslina. Ali radnici su eksploatisani i često primorani da žive u nehumanim uslovima, u ruševinama ili straćarama zvanim geta. Zato je valjalo pobuniti se, organizovano i zajedničkim snagama: i Ivanu je to pošlo za rukom – u toj mjeri da su ga i međunarodni mediji prepoznali kao „borca protiv modernog ropstva u italijanskom poljoprivrednom sektoru”, kao i za prava tamošnjih sezonskih zemljoradnika, sposobnog da izvede kriminalne regrutere čak i na sud.
Kao što je Isus vidio svoju grupu apostola kao „ribara ljudi“, tako je Sanje vidio svoje saborce među „prezrenima“ južne Italije, izbjeglicama i migrantima zaglavljenim u neplodnom pejzažu, onima koji iznajmljuju svoju radnu snagu na plantažama paradajza i pomorandže: među njima Sanje pronalazi svoje „učenike“ koji će voditi „Pobunu dostojanstva“ na njegovoj strani. To je borba za prava ljudi obespravljenih zahvaljujući aktuelnoj italijanskoj vladi i politici EU – samo u Italiji ima ih preko 500.000. Pridružuju im se i mali farmeri i aktivisti koje su velike poljoprivredne korporacije otjerale u bankrot, kao i glumci iz filmova Pazolinija i Mela Gibsona. Enrike Irazoki, koji je igrao legendarnu ulogu Isusa u Pazolinijevom filmu „Jevanđelje po Mateju”, preuzima ulogu Jovana Krstitelja u novoj verziji „Jevanđelja”; Maia Morgenstern, Sveta Marija u filmu Mela Gibsona, igra majku crnog spasioca Sanjea.
Hrišćani, muslimani, Jevreji, ateisti, izbjeglice i Evropljani bore se rame uz rame za pravo svih ljudi da žive u legalnosti, samoopredjeljenju i slobodi kretanja. Pozivaju sve građane Evrope da se solidarišu sa njima i da izraze svoju ogorčenost i otpor protiv nehumane politike Evrope prema izbjeglicama. Šta je ostalo od vrijednosti prosvjetiteljstva i hrišćanstva u realpolitici EU? Kako se savremena Evropa uopšte može pomiriti sa „zapadnim“ vrijednostima? Čak i ako ili upravo zato što se bore protiv italijanske vlade i velikih korporacija, sljedbenici novog pokreta, poput Isusovih učenika u ono vrijeme, „nisu došli da unište zakon, već da ga ispune“. Jer tamo gdje nepravda postaje zakon, otpor postaje dužnost!
Dok se širi poruka emancipatorskog pokreta obezakonjenih – „Rivolta della Dignità” (Pobuna dostojanstva) – biće organizovan veliki spektakl: glavno mjesto događaja je mali grad Matera usred južne regije Bazilikata, gdje su nekada snimani filmovi Pazolinija i Gibsona („Muke Hristove“). Upravo tu, u filmskom istorijskom okruženju, Isus će ući u grad, biće mučen, razapet i još jednom će vaskrsnuti. To će se desiti pred očima hiljada turista koje će Matera, kao Evropska prijestonica kulture 2019. godine, privući iz cijelog svijeta. Hrišćanski mit i turistička stvarnost Evrope sukobljavaju se u misteriji o siromaštvu, vjeri i dostojanstvu.
Kao veliko finale, Isus i njegovi učenici će otputovati u Rim početkom oktobra 2019. Ovdje će papa Franja biti suočen sa Novim Jevanđeljem. Doći će do susreta između „stare” i „nove” poruke spasenja, zvanične i disidentske crkve: u Rimu, centru rimske svjetske sile u vrijeme Isusa i današnje prijestonice savremenog hrišćanstva – i istovremeno prijestonice jedne od najksenofobičnijih i antimanjinskih vlada u EU.
Drugi razlog zbog kojeg je „Novo jevanđelje“ film vrijedan posebne pažnje jeste taj što je rediteljskom palicom upravljao Milo Rau, koji nije nimalo tipičan primjer umjetnika iz kinematografskog svijeta. Po obrazovanju sociolog i filolog, rođen 1977. godine u Bernu (Švajcarska), posljednjih petnaestak godina je u međunarodnoj kulturnoj javnosti shvaćen — i, uglavnom, veoma dobro prihvaćen — kao jedna od navodno najkontroverznijih/najskandaloznijih, ali i najambicioznijih/najnagrađivanijih figura savremenog evropskog pozorišta. Prije nego što je, 2018. godine, bio imenovan za umjetničkog direktora gradskog teatra NTGent u Belgiji, proslavio se nizom pozorišnih i filmskih projekata, a u pozadini svega stajala je, između ostalog, i produkcijska kuća za „pozorište, film i društvenu skulpturu” koju je osnovao 2007. godine pod pomalo neobičnim i, svakako, vrlo upadljivim imenom: Međunarodni institutut za politička ubistva (IIPM – International Institute of Political Murder), čija su sjedišta u Švajcarskoj i Njemačkoj.
Razlog za takvo imenovanje eksplicitno je objašnjen na zvaničnoj web-stranici Instituta:
Od svog osnivanja, IIPM se fokusirao na multimedijalni tretman istorijskih i društveno-političkih sukoba. Producentska kuća je na scenu izvukla teme kao što su pogubljenje Nikolaja i Elene Čaušesku („Poslednji dani Čaušeskua“), genocid u Ruandi („Radio mržnje“) i norveškog teroristu Andersa B. Brejvika („Brejvikova izjava”). Još jedan izvođački projekat vodio je bitku sa švajcarskim gradskim parlamentom oko prava stranaca da glasaju („Grad promena“). U proljeće 2013. godine IIPM je oživio potpuno novi pozorišni format sa dva višednevna pravosudna spektakla („Moskovski proces“ i „Ciriški proces“). A sa „Građanskim ratovima” 2014. godine pokrenuo je veliki projekat „Evropska trilogija”, koji je nastavljen „Mračnim dobom” 2015. i zaključen u septembru 2016. sa „Carstvom”. U predstavama „Pet lakih komada“ (iz 2016.) i „120 dana Sodome“ (iz 2017.), Rau i IIPM su stavili na probu čitav niz instrumenata empatije i portretisanja – sa djecom glumcima u jednom slučaju i glumcima sa smetnjama u razvoju, u drugom.
Kao još jedan, najnoviji prilog političkim konfliktom inspirisane prirode rada Instituta IIPM, Milo Rau postavlja pitanje o tome može li se i kako jedan ratni zločin zaista ekranizovati dok radi na svom tekućem projektu pod nazivom „Masakr“. Riječ je o zloglasnom događaju iz Drugog svjetskog rata, navodno najvećem i najtraumatičnijem zločinu u zapadnoevropskoj ratnoj istoriji, kada je, u junu 1944. godine, nacistička SS divizija potpuno uništila jedno selo u centralnoj Francuskoj, ostavivši za sobom 643 žrtve (od kojih je bilo preko 200 djece).
Britanski dnevnik Gardijan, u svom članku objavljenom prije tačno četiri godine, u kojem stavlja u fokus pažnje petoro svjetskih pozorišnih autora koji smjelo pomjeraju granice kolektivnog stanja svijesti svojim beskompromisnim produkcijama i ozbiljnim, naizgled nedodirljivim temama, navodi da ono što Raua zanima nisu toliko političke teme ovih priča, već kako se one mogu povezati sa našim životima. U projektu „Radio mržnje“ ispričao je priču o ruandskoj radio stanici RTLM koja je 1994. godine emitovala pop pjesme, sportske biltene – ali i rasističku propagandu koja je, prema sudu Ujedinjenih Nacija, doprinijela čuvenom genocidu. Rau je odrastao u velikoj mjeri na apolitičan način u eri poslije hladnog rata, osim nekih nejasno iskomuniciranih antiameričkih floskula. Da li je njegova generacija, postavlja se pitanje u „Radiju mržnje“, mogla isto tako lako zalutati?“
„Uvijek sam u potrazi za traumatičnim, tragičnim trenucima u individualnim životima i u zemlji“, rekao je Rau. Isti izvor dalje potvrđuje da je, uprkos osjetljivim pitanjima kojima se bavi, balans između činjenica i fikcije zaista odjeknuo kod publike širom svijeta: projekat „Tribunal u Kongu“, prikazivanjem u nekoliko gradova Konga inspirisao je sudski spor protiv tamošnje vlade, a predstava je dovela do ostavke dvojice ministara; predstava „Brejvikova izjava“ postavljena je u Evropskom parlamentu, a izvođenju „Pet lakih komada“, njegovog komada o djecoubici Marku Dutrou, prisustvovali su rođaci žrtava u Belgiji.
U toj svojoj „gladi za stvarnošću“, kako je opisuje autor teksta u Gardijanu, Rau je 2017. organizovao i pomalo haotičan „Juriš na Rajhstag“ u Berlinu (odnosno „Generalnu skupštinu“, kako je projekat zvanično nazvan), i to tačno sto godina nakon juriša na Zimski dvorac u Sankt Peterburgu tokom Ruske revolucije (s tom razlikom što se, kako je pomalo cinično naglašeno u navedenom izvoru, za razliku od stvarnog događaja, Rauova revolucija zaustavila na bezbjednosnoj ogradi ispred nemačkog parlamenta). U tom kontekstu, „generalna skupština“ predstavljala je idejni okvir za ono što je Rau nazvao „prvi svjetski parlament u istoriji čovječanstva“ koji je organizovao u berlinskom Šaubineu, sa delegatima iz više od 60 zemalja. Događaj je, podsjeća autor teksta u Gardijanu, kulminirao tako što je Rau protjerao turskog delegata koji je iskoristio vrijeme za govor kako bi negirao genocid nad Jermenima. Ko zna šta bi se tek desilo da je neko od eventualnih delegata sličnog političkog profila, ali iz bivše Jugoslavije, imao prilike za tamošnji nastup?
Sa filmom prikazanim krajem prošle godine u Podgorici Milo Rau postavlja, u najširem smislu, „pobunu dostojanstva” u centar pažnje. Reditelj i njegov tim vraćaju se porijeklu jevanđelja i realizuju ga kao strastvenu predstavu cijele civilizacije: kao autentično političko, pozorišno i filmsko „Novo jevanđelje“ za 21. vijek – manifest solidarnosti sa najsiromašnijima, pobunu za pravedniji, humaniji svijet.